Тілші қызметіндегі жұмысы үшін Пулитцер премиясын алған Эрик Фридман қазір оқытушы болып істейді: Мичиган штаты университетінде журналистерге дәріс оқиды, сол жерден ашылған Экологиялық журналистика орталығын басқарады. Оқу орны сайтындағы биографиясында одан дәріс алатын студенттер арасында Қазақстан, Өзбекстан және Қырғызстан азаматтары бары жазылған. Бұл оны Орталық Азиямен байланыстыратын жалғыз фактор емес. 2000-жылдардың басында Фридман Ташкентте зерттеуші ретінде жұмыс істеп, кейінірек аймақтың өзге де елдерінде студенттерге тәлім берген. Азаттық профессормен АҚШ пен Орталық Азиядағы журналистика проблемалары туралы сөйлесті.
"ЖУРНАЛИСТЕР ЖҰМЫСЫН СЫЙЛЫҚ АЛУ ҮШІН ІСТЕМЕЙДІ"
– Пулитцер сыйлығын қандай зерттеуіңіз үшін алдыңыз? Ол зерттеудің әсері қандай болды?
– Әріптесіміз екеуіміз Мичиган заң шығарушы органындағы жемқорлық дауынан таратқан хабарымыз үшін Пулитцер сыйлығын алдық (1994 жылы The Detroit News басылымының журналистері Эрик Фридман мен Джим Митзельфельд Мичиган штаты өкілдер палатасының Қаржы агенттігі ақшаны жосықсыз жұмсағанын әшкерелеп, сол үшін Пулитцер сыйлығын алған – ред.). Агенттік басшыларының бірі және оның тамыр-таныстары ақшаны жымқырып, мемлекеттік тапсырысты үлестірерде фаворитизмге жол беріп, достарын жұмыс істемей-ақ жалақы алатын қызметке орналастырған. [Журналистік зерттеуден кейін] 10 адам, соның ішінде заң шығарушы органның бір мүшесі қылмыс жасағаны үшін түрмеге қамалды. Содан кейін агенттік құрылымы өзгертіліп, қадағалау механизмі енгізілді. Агенттікке 14 жыл бойы тәуелсіз аудит жүргізілмепті. Содан кейін бухгалтерлік есепке сырттан жүйелі түрде аудит жүргізілетін болды.
– АҚШ журналисі үшін мұндай сыйлық алудың маңызы қандай?
– Журналистер жұмысын сыйлық алу үшін істейді деп ойламаймын. Бізді алға жетелейтін ол емес. Сол хабарымызды сыйлыққа ұсынылады не ұсынылмайды деп ойласақ та жасай береміз. Бағаланып жатса, керемет. Бірақ ол ынталандыратын фактор емес. [Пулитцер сыйлығын алсаң], редакторларың мен қатарлас әріптестеріңнің алдында беделің артар, бірақ келесі күні жұмысқа бәрібір баруың керек, келесі хабарыңа кірісесің.
– Орталық Азияда жұмыс істейтін, журналистиканы зерттейтін профессорлармен әріптестігіңіз бар. Бұл әріптестік қалай басталды? Орталық Азияға деген қызығушылық қайдан туды?
– 2002 жылы Fulbright зерттеушісі (АҚШ өкіметінің бағдарламасы – ред.) ретінде Өзбекстандағы Әлем тілдері университетінің Халықаралық журналистика факультетінде болдым. Содан бері 20 жыл өтіпті. Содан кейін де бірталай мәрте бардым. Кейінгі рет Ташкентте 2022 жылы қарашада болғанмын. Құрылғанына үш жыл толған Өзбек журналистика және бұқаралық коммуникация университеті бар еді. Ол жерге [университеттің] әлеуетін арттыруға көмектесу үшін бардым. Университеттің магистратура бөліміндегі студенттеріне зерттеу мақаласын қалай жазуды үйретіп, қоршаған орта мен денсаулық тақырыбын қамту жөніндегі біршама курстарды қалыптастыруға көмектестім. Сондай-ақ, Алматыдағы әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінде Zoom арқылы дәріс оқыдым. Осы жылдары Қазақстан мен Қырғызстанға бірнеше рет сапарладым. Тәжікстанда бір мәрте болдым. Түркіменстанда ғана болмадым. Бұл өзі жақсы тәжірибе болды, жаңа дос, жаңа әріптес таптым, сабақ беру тәжрибем артты. Кейде [Мичиган университетінде] халықаралық журналистика топтарына сабақ берем, осы тәжірибем түрлі ортадан келген студенттерді жақсырақ түсінуіме жол ашты.
ОРТАЛЫҚ АЗИЯДАҒЫ ЖУРНАЛИСТИКАНЫҢ ҮШ ЕРЕКШЕЛІГІ
– Орталық Азиядағы журналистика демократия орнамаған өзге елдерден несімен ерекшеленеді?
– Ең басты ерекшелік – Совет бақылауындағы 70 жыл. Бұл мәдениетке, тілге және журналистердің Совет одағынан сыртындағы әріптестерімен байланыс орнатуына теріс әсер етті. Дінге де теріс әсер етті, дұрысы дінге жол бермеді. Екінші фактор – Орталық Азиядағы мәдениет. Махаллалар бар, қоршаған орта бар. Мұның бәрі журналистер мен қатардағы азаматтарға әсер етпей қоймайды. Үшінші ерекшелік – Орталық Азияда интернетке қолжетімділік түрлі деңгейде шектелген. Әрине, бұл мәселе Вьетнам, Солтүстік Корея және Куба сияқты елдерде де бар.
Совет уақытында журналистер құрметке бөленді, партия мүшесі қылды, оларға ерекше жағдай жасады. Кейбіріне шетелге шығуға мүмкіндік берді. Жалақысы да күнкөріске жететін. Бұқаралық ақпарат құралдары толықтай мемлекет бақылауында тұрған елдерде әлі де осылай. Қазір Қазақстан мен Қырғызстанда аздаған тәуелсіз және оппозиция сипатындағы медиа ұйымдар, блогерлер бар. Мемлекетке қатысы жоқтары қаржы мәселесінде тұрақсыз.
– Орталық Азиядағы басылымдарды оқып тұрасыз ба?
– Жергілікті БАҚ-ты оқымаймын. Eurasianet пен Азат Еуропа/Азаттық радиосын бақылап тұрамын. Журналистерді қорғау комитеті мен Шекарасыз тілшілер сияқты құқық қорғау ұйымдар Орталық Азиядағы журналистер мәселесін де жазса, соны оқимын.
"ЖУРНАЛИСТ ӨЗ АУДИТОРИЯСЫНА НЕ ҚЫЗЫҚ ДЕП ОЙЛАСА, СОНЫ ЖАЗА АЛУЫ КЕРЕК"
– Жақында қырғыз билігі Kloop басылымын “тек жағымсыз хабар” береді деп жауып тастады. Қазақ билігі осыған ұқсас шағымды Азаттық радиосына қарата айтып жатады. “Қараңдар, біз ананы жасадық, мынаны жасадық, сендер неге тек жаманды көресіңдер?” дейді. Журналистер өкіметтің, биліктің “жақсы жаңалықтарын” хабарлап тұруы керек пе?
– Журналист өз аудиториясына не қызық деп ойласа, соны жаза алуы керек. Бүгінде бұқарада ақпарат алудың қаншама көзі бар. Ешкім жаңалықты бір ғана көзден алмайды. Тәуелсіз баспасөз сайттары және оппозициялық баспасөз сайттарымен қатар мемлекет пен партия бақылауындағы немесе автократ пен клептократ бақылауындағы баспасөз құралдары бар. Билік жаңалықтың бәрі жағымсыз дейді, бірақ бұқара тек сол жаңалықты ғана оқымайды ғой. Оның үстіне барлық жайтты қамту мүмкін емес.
Студенттеріме “Жағымды жаңалық деген не, жағымсыз жаңалық деген не?” деп сұрақ қоямын. Бұл сұрақтың жауабы кім екеніңізге қарай әртүрлі болады. Мәселен, өкімет жаңа мұнай мен газ көзін таптық деп мәлімдейді. Билік мұны керемет жаңалық деп көрсетеді. Ішкі тұтыну көбейеді, экспорт артады. Бәлкім жағымды жаңалық деген осы болар.
Бірақ сіз экология мәселесіне алаңдайтын болсаңыз, бұл сізге жағымды жаңалық бола қоймас. Мұнай өндірудің қоршаған ортаға кері әсері бар, айнала ластанады, кептеліс күшейеді. Мұндай жағдайда өкімет, корпорациялар, саясаткерлер мен саяси партиялар, үкіметтік емес ұйымдар барын салады. Ал ненің жаңалыққа татитынын, аудиторияға қандай ақпарат беру қажетін біз шешеміз. Өкіметтің тұжырымы біздің тұжырыммен әркез сәйкес келе бермеуі мүмкін.
Жемқор саясаткердің ұсталғаны жағымды жаңалық па? Мәселеге қалай қарағаныңызға байланысты. Бұл өкіметтің жемқорлықпен күреске кіріскенін білдіре ме? Ал ұсталған жемқор билік басындағы партияның, президент партиясының мүшесі болса ше?
– АҚШ-та ықпалды адамдар иелік ететін, бірақ редакциялық саясаты тәуелсіз саналатын басылымдар бар. Мысалы, Washington Post өз иесі Джефф Безос (америкалық миллиардер, Amazon компаниясының негізін қалаушы) туралы жаңалық беретін болса, сол жаңалықта аталған адамның газеттің иесі екенін ескертіп отырады. Ал Қазақстанда жұртқа редакциялық тәуелсіздік ұғымын қабылдау қиын сияқты. Мәселен, АҚШ өкіметі қаржыландыратын Азат Еуропа/Азаттық радиосы редакциялық саясаты тәуелсіз екенін дәлелдеуге қанша тырысса да, “Ақ үйдің дегенін айтасыңдар” деп тұрып алатындар бар. Адамдарға редакциялық саясаттың тәуелсіз болуы мүмкін екенін қабылдау не себепті ауыр?
– Өйткені бұған дейін ондай болмаған. Большевиктер уақытынан бері өкімет не саяси партия бұқаралық ақпарат құралдарын бақылауда ұстады. Оның үстіне бәріміз пендеміз. Егер бәзбіреу қандай да бір телеарнаға не газетке ондаған, тіпті жүздеген миллион доллар құйса, онда сол адам әлгі баспасөз құралын жартылай не тұтастай бақылауда ұстамай ма деген ой болады.
Мұны қазір АҚШ-тан да байқауға болады. Онда бұқараның тәуелсіз медиаға деген сенімі әлсіреп барады. Мейлі иесі Джефф Безос бола ма, Мердок отбасы бола ма, хедж-фонд бола ма – бәрібір. Жергілікті газеттердің жағдайы да сол. Қандай басылым болса да, оларға “Өй, сендер тек республикашылдардың ұстанымын бересіңдер”, “Сендер тек демократтардың ұстанымын бересіңдер” деп жатады. Мұның бір себебі – медиа сауатсыздық, бір себебі – адамның ылғи да күмәндануға бейілдігі.
– Сіз Мичиган университетіндегі Экология журналистикасы орталығын басқарасыз. Орталық Азияда экология тақырыбын қозғайтын журналистердің жағдайын да бақылап отыратыныңызды білеміз. Қазақстанда толықтай экология тақырыбына маманданған баспасөз құралдары не журналистер сирек. Журналистиканың бұл бағыты Орталық Азия үшін несімен маңызды?
– Экология тақырыбын кең ауқымда қараймын. Бұл су сапасы, ауа тазалығы, қауіпті қалдық деген тақырыптармен шектелмейді. Ауыл шаруашылығы, қоғамның денсаулығы, көлік қатынасы, білім беру – осының бәрі экология журналистикасына жатады. Біреу экожурналист болмаса, бұл ол адам экология тақырыбында жаза алмайды дегенді білдірмейді. Халықаралық қатынастар, экономика және экология тақырыптары бір-бірімен қабысып жатады. Ауаның ластануы қоғам денсаулығына әсер етеді, бұл тақырып өкімет шығарған ережелермен қабыса кетеді. Еңбек қауіпсіздігі де осыған жатады.
Қазақстанда Диана Сапарқызы дейтін журналист бар. Былтыр күзде одан сұхбат алғанмын. Кен орнында апат болып, бірнеше шахтер жер астында қалып қойған (2023 жылы тамызда Қарағанды облысындағы “Қазақстан” кен орнында болған апат – ред.). Бұл – еңбек қауіпсіздігі мәселесі және ол экология тақырыбына да, өкімет саясатына да жатады. Күзет қызметі оған (Оқиға орнынан хабар таратуға барған ҚазТАГ тілшісі Диана Сапарқызы – ред.) тап беріп, аумақтан күштеп шығарған, телефонын тартып алған. Ол өзін экожурналист деп санай ма, жоқ па, білмеймін. Бірақ ол экологияға қатысы бар тақырыптан хабар таратып тұр.
Бұл – саяси мәселе, халықаралық қатынас мәселесі. Мәселен, климаттың өзгеруі жөніндегі халықаралық конференцияға Қазақстан не Қырғызстан жіберген делегация туралы хабар беретін журналист дипломатия туралы емес, экология туралы жазады.
"АҚШ-та ӨКІМЕТ ПЕН ӨЗГЕ ДЕ ИНСТИТУТТАРҒА СЕНІМ АЗАЙҒАН"
– Енді АҚШ-тағы журналистика мәселелері жайлы сөйлессек. Америкалық журналист Такер Карлсонның Ресей президенті Владимир Путиннен алған сұхбатты қалай қабылдадыңыз?
– [Карлсон] өзін Путиннің қолға үйретілген күшігі сияқты ұстады. Оған сирек кездесетін мүмкіндік бұйырды, ол оны пайдалана алмады. Бәлкім ол табанды журналист ретінде танылған болса, [Путин] оған сұхбат бермес пе еді. Дегенмен бұл АҚШ журналисі үшін кәсіби тұрғыда пайдаға жарамаған мүмкіндік болып қала бермек. Сұрақтар қойылуы керек еді, жауап бере ме, жоқ па, ол – басқа мәселе.
– Бірақ АҚШ-та бұл сұхбат қызу талқыланған сияқты ғой?
– Сұхбат біршама назар аударды. Консерватив баспасөз құралдары Путиннің не айтқанына зер салса, либерал немесе тәуелсіз баспасөз құралдары, медиа сыншылары Путиннің жауабынан гөрі Такер Карлсонның қалай сұхбат алғанын әңгімеледі.
– Шекарасыз тілшілер ұйымы баспасөз еркіндігі индексінде АҚШ-ты 180 ел ішінде 45-орынға қойыпты. АҚШ-та сөз еркіндігіне не тосқауыл болып отыр?
– Бәлкім негізгі фактор баспасөз индустриясының экономикалық ахуалы болар. Жарнамадан түсетін табыс азайып, баспасөз құралдары қызметкерлер санын қысқартуға көшті. Табыс болмаса, жалақыны қалай төлейсіз? Бір кездері алпауыт болған газеттер кішірейіп жатыр. Олар әлі де ұжым ұстайды, бірақ негізінен ақпарат агенттіктері мен баспасөз релиздеріне сүйеніп қалды. Екінші қиындық – әлеуметтік желі мен сайттарда жалған ақпарат пен көрінеу жалған ақпараттың кең тарауы. Азаматтарға да оңай емес. Иә, сіз New York Times басылымына сенесіз, бірақ басқа сайттар басқаша айтып отыр ғой. Бұрыннан жұмыс істеп келе жатқан Washington Times, National Public Radio, News Week және Sports Illustrated дәстүрлі брендтеріне бұқараның сенімі азайған. Сенім өкімет пен өзге де институттарға да төмендеді.
– Мәселені енді қалай шешуге болады?
– Бұл сұрақтың жауабын білсем, бай адам болар едім. Мәселенің шешудің сиқырлы жолы жоқ. Бұл үміт ұялатар көзқарас емес. Бірақ шынайы жағдай осы. Баспасөз құралдарында жүрген біздер түгел өз миссиямызға сенім артуымыз қажет. Өз миссиямызды қуалауымыз керек.
"ЕҢ ӘУЕЛІ ЖУРНАЛИСТ ӨЗІН ҚОРҒАУЫ КЕРЕК"
– Қазіргі журналистика стандарттары тілшінің белсенділік жолына түсуін құптамайды. Бірақ сөз еркіндігіне қауіп төнгенде, журналистер мен баспасөз құралдары наразылық білдіріп жатады. Кейде сол наразылық белсенділікпен ұштасып қалады. Журналистика мен белсенділіктің шекарасы қай жерден сызамыз?
– Журналистердің өз кәсібіне қатысты ұстанымын жеткізуде белсенділік тетіктерін қолданатыны жайлы сұрағыңызда нені меңзеп тұрғаныңызды түсіндім. Баспасөз кәсіподақтары кейде ереуілге шығады. Өзі жұмыс істейтін мекеменің алдында пикет өткізеді. Иә, бұл – белсенділік және мұның олардың жұмысына тікелей қатысы бар.
Баспасөз ұйымдары мен Michigan Press Association секілді қауымдастықтар өз саласына қатысы бар мәселеде Конгреске барып, куәлік береді. Мәселен, Мичиганда және бірқатар өзге штаттарда жергілікті өкімет отырыстары мен тендерлер жайлы ақпаратты газеттерде жариялатып тұруға міндетті. Бұл – интернет келгенге дейін қалыптасқан тәжірибе. Сіз мердігерсіз, сіздің көмекшіңіз қалалық мәслихат отырысына баруы керек. Сіз сол отырыстың қашан болатынын білгіңіз келеді. Ол үшін сіз газетке үңілесіз, онда жарнама күйінде өкімет ақысын төлеген шағын хабарлама болады. Осы жарнамадан газеттер пайда көреді.
Интернет уақытында адамдар қолына телефон, ноутбук және планшет ұстап жүреді. Олар газет сатып алмайды. Газет оқу үшін кітапханаға да бармайсыз, бәрін онлайн оқып аласыз. Сөйтіп бірнеше штатта газетке хабарлама беруді міндеттейтін штаттық заңдарды жою туралы бастама көтерілді. Сол кезде баспасөз саласындағы ұйымдар заңды қалдыруға үндеді. Бұл – белсенділік.
Журналисті ұстағанда, соққыға жыққанда не өлтіргенде, шерулер мен пикеттерге шығып, Журналистерді қорғау комитеті секілді ұйымдарға наразы хаттар жазамыз. [Журналистер де, комитет те] белсенділік танытып тұр. Бірақ бұл – кәсіпті не индустрияны қорғауға бағытталған белсенділік. Бірақ саяси науқан жиындарына қатысып, климаттың өзгеруі туралы жаңа заңға үндейтін петицияға қол қою – тәуелсіз журналист үшін белсенділіктің теріс түрі.
– Демократия орнамаған елдердегі журналистикаға оралсақ. Интернет тәуелсіз журналистердің тынысын кеңейткендей болды, бірақ автократ режимдер ол жақты да бақылауды үйреніп, журналистерге кедергі келтіріп отыр деген көзқарас бар. Мұндай жағдайда журналистер қалай жұмыс істеуі қажет?
– Ең әуелі журналистер өзін қорғауы қажет. Редакторыңыздың сізді қорғайтынына көз жеткізіңіз. Суретіңізді жасырып, бүркеншік есімді пайдаланыңыз. Өзіңіз білмейтін адаммен жұмысыңыз туралы сөйлеспеңіз. Жалпы сақ болыңыз, бірақ солай екен деп маңызды мәселеде өзіңізге өзіңіз цензура қоймаңыз.
АҚШ-та және автократиялық режимде жұмыс істеудің бір айырмашылығы, АҚШ-та адамдар өміріне, отбасына қауіп төнгені үшін емес, жұмыстан шығып қалмас үшін дегендей өзімшіл себеппен аты-жөнін жасыруды сұрауы мүмкін. Орталық Азияда журналистер дереккөздеріне қауіп төнетінін біледі.
Ослода орналасқан Forum 18 ұйымын зерттеп жүрміз. Бұрын Совет одағында болған елдердегі дін еркіндігін қадағалайтын ұйым. Сол ұйымның хабарларынан аты аталмаған құқық қорғаушыларды, мұсылман қауымдарының жетекшілерін, төменгі деңгейдегі шенеуніктерді байқауға болады.
Егер сізге шыққан адам, мақалада атымды атамасаң айтып беремін десе, жалпылама сипаттама жетіп қалар. Аудандағы мұғалім деген сияқты. Егер ауданда жалғыз мектеп болса, мектеп директорының орынбасары деп айта алмайсыз, ұстап бересіз. Басына қауіп төнген адамға журналистің кепілдік бере алғаны маңызды. Егер сіз атын атамаймын деп уәде беріп, бірақ сөзіңізде тұрмасаңыз, салдарынан ол адам ұсталса не оған қоқан-лоқы көрсетсе, қалғаны сізбен сөйлеспей қояды.
Үшінші жол – елден тысқары жүрген дереккөздермен жұмыс істеу, яғни трансшекаралық әріптестік. Ферғана жазығындағы су дауы жайлы мақала жазғалы жатырсыз делік. Бұл тақырыптың үш мемлекетке қатысы бар. Өз еліңізде ешкімнен сұхбат ала алмауыңыз мүмкін. Мысалы, Тәжікстанға бара алмайсыз, бірақ Қырғызстанға баруға мүмкіндік бар. [Сол елдегі] дереккөзді пайдаланып, мақаланы жазып шығуға болады.
– Соңғы сұрақ болсын. Орталық Азиядағы тәуелсіз тілшілер журналистика стандарттарын қатты ұстанады. Бірақ кейде демократия орнамаған елдерде халықаралық стандарттармен жұмыс істеу қиынға соғып жатады. Адамдар ашық сөйлеуге онсыз да жасқанады, журналист екеніңді білсе, мүлде қашады. Бірақ стандарт бойынша, біз әрдайым өзіміздің журналист екенімізді білдіріп отыруымыз қажет. Қазақстан сияқты елдерде құқық бұзды деген мүмкін тарапқа қоңырау шалып, журналист екеніңізді айтсаңыз, тұтқаны бірден қоя салады. Осындай жағдайда компромиске орын бар ма?
– Журналистер әрдайым компромиске барады. Дереккөздерімізбен ақпарат саудалаймыз. "Сіз маған бюджет жобасының көшірмесін бересіз, ал мақалада сіздің басшыңыздың атын атаймын" дей аламыз. Кейде сізге біреу қоңырау шалып, пәлен жерде ешкімге айтылмаған түген деген тыңдау болады дейді. Сот залы бола ма, әкімшілік ғимараты бола ма – айтылған жиын болып жатса, қатыса қоясыз. Этикалық стандарт бойынша, сіз журналист екеніңізді білдіруіңіз керек. Бірақ кейде журналист екеніңізді біліп қойса, сізді қуып шығады.
Өз тәжірибемнен мысал келтірейін. Мичиганда қамауда отырған адам түрме күзетшісін өлтіріп қояды. Маған жаназадан хабар әзірлеуді тапсырды. Шіркеудегі жаназаға көп адам келді. Арасында түрме күзетшілері, шенеуніктер, полицейлер бар. Кіре сала журналист екенімді айтсам, қаламым мен дәптерімді шығарсам, мені сыпайы түрде сыртқа шығарып жіберер еді. Кәстөм-шалбар киіп, галстук тағып алып шіркеуге кірдім де, артқы орындықтардың біріне жайғастым. Жай ғана бақылап отырдым. Қалам алып, қағазға әлденені жазып отырғам жоқ. Қалтама шағын диктофон ала салуыма болар еді, оны да істемедім. Осы істегенім этикаға жата ма? Өйтпесем, оқырмандарым жаназаның қалай өткенін білмес еді. Біреу келіп, кімсің деп сұраса, этика журналист екеніңді айт дейді. Бірақ менен ешкім сұраған жоқ.
– Рақмет.
ПІКІРЛЕР